Sáng kiến kinh nghiệm Một số phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi phần bài tập di truyền - Sinh học lớp 9

 MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI PHẦN BÀI TẬP DI TRUYỀN - SINH HỌC LỚP 9 
	Nguyễn Hoàng Thiên Hương
 1. Đặt vấn đề
Xã hội ngày càng phát triển, sự hội nhập giao lưu quốc tế ngày càng được mở rộng, nền kinh tế tri thức đã và đang hình thành. Việt Nam đang trong giai đoạn công nghiệp hóa – hiện đại hóa đất nước. Để có thể hòa nhập cùng thế giới đòi hỏi phải có nguồn nhân lực đủ tài và chất. 
Nhằm tìm ra những con người có đủ yêu cầu trên thì việc phát hiện và bồi dưỡng học sinh giỏi ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường là một việc làm cần thiết. Hằng năm, thông qua các cuộc thi tuyển chọn học sinh giỏi các cấp của ngành giáo dục, chúng ta chọn lựa ra các học sinh ưu tú để bồi dưỡng, phát triển khả năng tư duy của các em. 
Nói đến việc chọn lựa và bồi dưỡng học sinh giỏi nhất là học sinh giỏi môn sinh học 9 ở các trường THCS thuộc huyện Tiểu Cần, đặc biệt các trường vùng sâu, vùng xa là nói đến một công việc cực kì khó khăn. Nhiều trường thậm chí nhiều năm liền bồi dưỡng cũng không có học sinh đạt giải vòng huyện, vòng tỉnh và dẫn đến kết quả của huyện ta thấp hơn so với các huyện khác. Trường chúng tôi mặc dù đã có sự quan tâm và đầu tư nhất định cho việc bồi dưỡng học sinh giỏi tỉnh nhưng đáng tiếc tỉ lệ thành công còn khiêm tốn và số học sinh giỏi môn sinh 9 cũng chưa nhiều.
Vậy làm thế nào để nâng cao tỉ lệ học sinh giỏi cấp huyện, cấp tỉnh môn sinh học 9? Đây là một công việc thực sự khó khăn đối với giáo viên dạy bộ môn sinh học 9 ở trường THCS. Thực tế cho thấy các đề thi học sinh giỏi môn sinh học 9 nhiều năm liền không chỉ ra những câu hỏi lý thuyết mà còn có nhiều bài tập di truyền cơ bản hoặc nâng cao. Chính các dạng bài tập này đã khiến cho giáo viên được phân công phụ trách bồi dưỡng học sinh giỏi thực sự lo lắng, trăn trở và không biết phải bồi dưỡng bài tập di truyền như thế nào, thậm chí một số giáo viên bỏ qua việc bồi dưỡng bài tập di truyền cho học sinh và dẫn đến kết quả rất thấp
Tất cả các lý do trên cho thấy đây thực sự là vấn đề hết sức cấp bách cần nhanh chóng tìm hiểu nguyên nhân và hướng giải quyết, do đó tôi quyết định chọn đề tài: " Một số phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi phần bài tập di truyền - sinh học lớp 9 ở trường THCS Tân Hùng" 
2. Thực trạng
2.1. Đặc điểm tình hình của trường lớp, của đối tượng nghiên cứu
 2.1.1. Thuận lợi 
	- Được sự quan tâm của các cấp lãnh đạo, sự chỉ đạo sát sao của Phòng giáo dục, của Ban giám hiệu nhà trường, công đoàn.	
 - Bản thân có trình độ chuyên môn nghiệp vụ tốt và trên chuẩn
- Nhiều năm liền bồi dưỡng tôi đều có học sinh đạt giải học sinh giỏi cấp huyện, cấp tỉnh môn sinh học lớp 9 nên đã đúc kết kinh nghiệm thành tài liệu quý giá 
- Bản thân luôn tích cực chủ động nghiên cứu, tìm tòi, khám phá, tận dụng công nghệ thông tin để tích lũy kiến thức nâng cao trình độ chuyên môn để phục vụ công tác bồi dưỡng học sinh giỏi môn sinh học 9
	 -Các em học sinh chăm ngoan, có ý thức học tập
2.1.2. Khó khăn 
	- Điều kiện cơ sở vật chất, trang thiết bị chưa đáp ứng đủ yêu cầu dạy và học môn siinh học 9
	- Thư viện trường chưa có tài liệu tham khảo cho học sinh và giáo viên nên việc tìm kiếm tài liệu còn khó khăn.
- Học lực của học sinh không đều, một số ít phụ huynh chưa thật sự quan tâm đến việc học tập của con em
- Đối với trường chỉ có một lớp 9 nên việc chọn học sinh giỏi thường được ưu tiên cho các môn chính như văn, toán
- Trong chương trình sinh học lớp 9 cả năm chỉ có 1 tiết bài tập đây là khó khăn lớn cho công tác bồi dưỡng học sinh giỏi phần bài tập di truyền
 2.2.1. Thực trạng của việc bồi dưỡng học sinh giỏi phần bài tập di truyền sinh học 9 
	Môn sinh học 9 theo chương trình đổi mới mỗi tuần 2 tiết, cả năm 74 tiết, trong đó chỉ có 1 tiết bài tập chương I: Các quy luật di truyền của Menđen . Trong khi đó đề thi học sinh giỏi vòng tỉnh ở tỉnh Trà Vinh mỗi năm đều cho từ hai bài tập di truyền trở lên, mà với số tiết bài tập quá ít như vậy thì việc dạy cho học sinh có kĩ năng giải được các bài tập di truyền là một vấn đề rất khó khăn trong công tác giảng dạy cũng như công tác bồi dưỡng học sinh giỏi.
Tiết bài tập trong chương trình sinh học 9 quá ít trong khi đó lượng kiến thức lí thuyết ở mỗi tiết học lại quá nặng, dẫn đến hầu hết giáo viên dạy môn sinh học lớp 9 không có thời gian để hướng dẫn học sinh giải bài tập ở cuối bài. Học sinh không có khả năng phân tích và tổng hợp kiến thức, đây sẽ là trở ngại lớn trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi phần bài tập di truyền.
Trong nội dung bồi dưỡng học sinh giỏi phần bài tập di truyền thì ở mỗi chương đều phải bồi dưỡng phần kiến thức cần thiết để vận dụng giải bài tập và phần bài tập áp dụng ở mức cơ bản và mức nâng cao, nhưng các kiến thức này trong nội dung chương trình sách giáo khoa sinh học lớp 9 không có đề cập đến hoặc chỉ đề cập ở mức sơ lược, không chuyên sâu. Đây là một khó khăn lớn đối với giáo viên có bồi dưỡng học sinh giỏi môn sinh học 9, dẫn đến một số giáo viên bồi dưỡng học sinh giỏi chỉ hướng dẫn học sinh giải phần bài tập di truyền với các dạng bài tập ở mức cơ bản không dạy bài tập nâng cao, thậm chí một số giáo viên bỏ qua luôn phần bài tập di truyền trong quá trình bồi dưỡng học sinh giỏi
Ngoài ra trong sách giáo khoa, ở cuối bài đều có câu hỏi và bài tập, trong đó có những câu hởi tự luận dạng củng cố kiến thức hoặc dạng nâng cao, học sinh có thể vận dụng kiến thức bài học trả lời, nhưng có những câu hỏi bài tập thuộc dạng trắc nghiệm khách quan mà thực chất đòi hỏi học sinh phải biết vận dụng kiến thức toán học mới trả lời được. Vì vậy khi giảng dạy, nếu giáo viên không tìm hiểu, nghiên cứu thêm tài liệu tham khảo mà chỉ nghiên cứu sách giáo viên sẽ khó giải thích cho học sinh hiểu bài tập một cách khoa học được. 
	 Riêng về học sinh, do kiến thức ở lớp 9 quá mới so với kiến thức ở các lớp trước như những diễn biến của các quá trình sinh học xảy ra trong tế bào: nguyên phân, giảm phân, cơ chế tự nhân đôi của ADN, cơ chế tổng hợp ARN, tổng hợp protein... nên khi bồi dưỡng học sinh giỏi phần bài tập di truyền dạng này thường các em tỏ ra lúng túng, ngỡ ngàng
 Dưới đây là kết quả của việc bồi dưỡng học sinh giỏi môn sinh học 9 ở năm học 2009-2010 ở huyện Tiểu Cần đạt như sau:
Trường
Số học sinh tham gia dự thi
Đạt học sinh giỏi cấp huyện môn sinh học 9
Đạt học sinh giỏi cấp tỉnh môn sinh học 9
THCS Tiểu cần
 9 học sinh
 3 giải khuyến khích
2 giải khuyến khích
THCS Phú cần
 2 học sinh
 0
 0
THCS Long thới
 5 học sinh
 1 giải II, 1 giải III, 1 giải khuyến khích
 2 giải khuyến khích
THCS DTNT 
 1 học sinh
 0
0
THCS hiếu tử
 4 học sinh
0
0
THCS Hiếu trung
 3 học sinh 
0
0
THCS tập Ngãi
 2 học sinh
0
0
THCS Hùng Hòa
 5 học sinh
Đạt 5 giải: 2 giải II, 1 giải III; 2giải KK
Đạt 3 học sinh: (1 giải III,2 giải KK)
	Qua quá trình tìm hiểu, trau đổi cùng với các đồng nghiệp ở các trường trong huyện về công tác bồi dưỡng học sinh giỏi tôi nhận thấy rằng: sở dĩ các trường không có học sinh đạt giải là do trong quá trình bồi dưỡng họ bỏ qua phần giải bài tập di truyền, hoặc chỉ giải ở mức sơ lược không chuyên sâu, không hình thành được phương pháp giải cho học sinh. Chính vì vậy việc tôi đưa ra một số phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi phần bài tập di truyền- sinh học lớp 9 ở trường THCS là rất cần thiết để giúp cho các em học sinh có khả năng suy luận và tìm ra các kĩ năng, phương pháp giải các dạng bài tập di truyền trong chương trình sinh học 9 đồng thời góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy cũng như nâng cao tỉ lệ học sinh giỏi cấp huyện, cấp tỉnh ở trường THCS.
3. Nhiệm vụ
3.1.Tầm quan trọng của phần bài tập di truyền trong quá trình bồi dưỡng học sinh giỏi
- Bài tập di truyền là dạng bài tập bắt buộc không thể thiếu trong các đề thi học sinh giỏi cấp huyện, cấp tỉnh, hay thi tuyển vào trường chuyên. Vì bài tập di truyền là phần để đánh giá khả năng vận dụng kiến thức nâng cao của học sinh và để phân biệt giữa các học sinh giỏi với nhau.
 - Một trong những nhiệm vụ trọng tâm của bồi dưỡng học sinh giỏi môn sinh học lớp 9 đó là phần bài tập di truyền. Để giải quyết tốt các dạng bài tập di truyền sinh học 9, ngoài kiến thức về các quy luật di truyền đã học trong chương trình sách giáo khoa, học sinh cần phải có khả năng phân tích, nhận dạng từ đó xác định được các bước giải đúng đắn đối với mỗi dạng bài tập. 
- Thông qua quá trình bồi dưỡng bài tập di truyền nhằm giúp cho học sinh có khả năng suy luận và tìm ra các kĩ năng, phương pháp giải các dạng bài tập di truyền trong sinh học lớp 9. 
3.2. Những nguyên tắc của phương pháp bồi dưỡng học sinh giỏi phần bài tập di truyền sinh học lớp 9 
	- Dạy cho học sinh hiểu kiến thức cơ bản, hệ thống, vững chắc, sâu sắc và có khả năng vận dụng linh hoạt rồi mới nâng cao kiến thức.
	- Mỗi loại bài tập cần thông qua một hoặc hai bài điển hình, quan trọng thông qua những bài này phải rút ra phương pháp giải, rồi cho thêm một số bài cho học sinh tự vận dụng cho thành thạo phương pháp, cần kiểm tra thẩm định xem học sinh đã nắm chắc chưa, nếu chưa cần phải củng cố đến khi được mới thôi.
	- Hầu hết các bài đều có thể quy về một loại nào đó cùng nhiều bài khác có quy tắc giải chung, đó là phổ biến: mỗi bài tập có một loại nguyên tắc, cứ xác định đúng loại bài, sử dụng đúng nguyên tắc là giải quyết được.
- Dạy kiểu dạng có quy luật trước, loại bài có tính đơn lẻ, đặc biệt nên dạy sau. 
- Mỗi loại kiến thức đều có nội hàm riêng và cách vận dụng đặc trưng của nó. Khi dạy cần phải thông qua một số bài thí dụ cụ thể để khắc sâu cho học sinh đầy đủ, cặn kẽ nội hàm và phương pháp vận dụng kiến thức đó. Được như vậy, khi gặp những bài tập khác, mặc dù có những chi tiết cụ thể khác nhau nhưng học sinh vẫn làm được vì chúng giống nhau ở điểm cốt lõi.
	- Có những loại bài liên quan đến rất nhiều loại kiến thức kĩ năng khác nhau, học sinh muốn làm được cần phải biết chia bài đó thành nhiều câu nhỏ, trong mỗi câu nhỏ dùng kiến thức kĩ năng nào. Nói cách khác, phải dạy một cách cơ bản, vững chắc và hệ thống. Nếu dạy được học sinh đến trình độ đó, thì từ yêu cầu và điều kiện của bài ra, học sinh phải biết chia việ